Rouw en verlies bij kinderen: hoe kan ik mijn kind beter begrijpen en helpen?

Rouw en verlies bij kinderen: hoe kan ik mijn kind beter begrijpen en helpen?

Geschreven door: Nadine Boesjes
Interview met: Nicole Kooymans

Op zeventienjarige leeftijd verloor Nicole Kooymans haar moeder. Het sprankelend, praatgrage kind verloor hierdoor ook haar onbezorgdheid en moest voor het eerst in haar leven leren omgaan met een groot verlies. Jaren later vond Nicole langzaam maar zeker haar sprankel weer terug, dit zonder hulp van een expert. Desondanks benadrukt ze de essentie van professionele hulpbronnen.

Nicole schreef haar scriptie Rouw kent geen eindhalte en is nu gezinsbegeleider bij Groei & Glunder in Amsterdam waar ze vandaag de dag zelf kinderen en ouders mag begeleiden. Voor Boest Kind- en Jeugdcoaching interviewde ik Nicole en onderzocht ik verschillende bronnen om meer te leren op het gebied van rouwverwerking bij kinderen.

Achtergrondinformatie

Onder rouwen verstaan we de gevoelens, gedachten en het gedrag dat iemand laat zien als gevolg van het permanent verliezen van iets dat of iemand die hen dierbaar is. Kinderen uiten rouw op verschillende manieren. Dit doen ze bijvoorbeeld door minder contact te maken met hun omgeving, weinig emoties te laten zien of juist in extreme mate emoties te uiten zoals boosheid, angst of verdriet. Dit is afhankelijk van hun leeftijd en cognitieve ontwikkeling. Het is daarom verstandig om als ouder of verzorger te onderzoeken wat voor betekenis jouw kind geeft aan verlies.

Per leeftijdscategorie in een notendop

Bron: Kinderpsychotherapeut en rouwverwerking expert Lies Scaut

Veel volwassenen hebben het idee dat kinderen in deze prille levensfase weinig meekrijgen van een verlies. Juist in deze periode (de hechtingsperiode) is liefde, geborgenheid, rust en aandacht voor het kind het meest belangrijk en kan verlies een hoop verstoren. Denk hierbij aan een van de ouders die komt te overlijden of ouders die door omstandigheden niet meer voor het kind kan zorgen.

Kleuters zitten nog in een periode van magisch denken waarbij een prinses wakker gekust kan worden uit een diepe slaap of een nieuwe mama kopen in de winkel heel normaal is. Ook in deze leeftijdscategorie worden kinderen vaak afgeschermd van de waarheid om ze te beschermen, terwijl eerlijkheid juist de sleutel tot heling is.

Wanneer er niet eerlijk gecommuniceerd wordt kunnen kinderen veel boosheid ontwikkelen. Ze voelen dat er iets speelt, maar er wordt geen uitleg gegeven. Kinderpsychotherapeut en rouwverwerking expert Lies Scaut stelt gerust dat we eerlijk mogen uitleggen wat bijvoorbeeld euthanasie is. Het is voor het kind ‘oké’ om dan weer verder te kunnen wanneer je dit als ouder eerlijk uitlegt.

Wanneer kinderen niet meer in de Sint geloven, is het magisch denken voorbij. In deze levensfase beseffen kinderen dat de dood voor altijd is zegt Scaut. Wanneer er geen eerlijke uitleg van een volwassene komt over wat bijvoorbeeld zelfmoord is, dan gaan ze zelf op onderzoek uit. Dit doen ze door op internet te zoeken of ze vragen het na bij oudere kinderen die vaak ook niet over alle informatie beschikken. Als dit gebeurt dan hebben we als volwassenen geen controle meer over de juiste informatie die ze binnenkrijgen. Ze geven het hun eigen invulling, als gevolg dat ze vast komen te zitten met deze informatie omdat ze geen verdere vragen kunnen stellen aan een ouder of expert.

Een verlieservaring maakt op pubers de meeste impact zegt Scaut. De pubertijd is al moeilijk genoeg. Ze worstelen en zoeken naar hun eigen identiteit in deze fase. Ze zijn continu bezig met alles en iedereen om zich heen. Hoe willen anderen dat ik erbij loop? Hoe willen anderen dat ik me gedraag? Hetzelfde geldt voor de manier waarop ze rouwen: Hoe vindt het publiek dat ik er mee om moet gaan? In plaats van: Hoe wil ik hiermee omgaan?

Veel pubers hebben het idee dat ze niet zichzelf kunnen zijn, want als je altijd de grapjas van de klas bent geweest, verwacht de omgeving dat je die grapjas blijft. Terwijl ze eigenlijk het liefste willen schreeuwen, huilen of gewoon verdrietig zijn. Veel pubers durven dit echter niet te uiten. Terwijl het juist essentieel is om je eigen stukje te laten bestaan zodat je met het verlies leert om te gaan aldus Scaut.

Pubers hebben ook het grootste risico op vereenzaming. Ze voelen zich eenzaam omdat hun leeftijdsgenoten zoiets nog nooit hebben meegemaakt, maar ze willen ook niet bij die betweterige volwassenen horen. Het belang van lotgenoten is daarom groot bij pubers. Er zijn hiervoor speciale rouwkampen en praatgroepen voor kinderen en jongeren opgezet om lotgenoten te leren kennen onder professionele begeleiding, ga naar www.saying-goodbye.be of www.missingyou.be voor meer informatie.

Rouw is niet alleen bij sterfte

Levend verlies is de term die gebruikt wordt om levenslange rouw aan te duiden. De rouw die iemand ervaart wanneer hijzelf of een naaste, getroffen wordt door een chronische ziekte of beperking. “Ik heb dyslexie en ik heb vroeger een gehoorapparaatje gehad, dit was voor mij als kind ook soort van verlies omdat ik anders was dan andere kinderen.” zegt gezinsbegeleider Nicole kooymans.

Verder kunnen kinderen bijvoorbeeld ook rouw ervaren bij een scheiding, een verhuizing, het verliezen van een knuffel of een gebroken hart. Rouwen hoeft dus niet alleen over het overlijden van een dierbare te gaan. Volgens Kooymans is de basis hoe kinderen hier mee om moeten gaan het beste gelegd van nul tot en met zeven jaar. “Dit is wanneer ze zich cognitief, sociaal en emotioneel het meest ontwikkelen. Gemiddeld tussen het zesde en zevende levensjaar komt het besef van onomkeerbaarheid. Dat wil zeggen dat kinderen begrijpen dat verlies iets definitiefs is. Ze onderscheiden de werkelijkheid van hun fantasie: de prins kan de princess niet echt wakker kussen. Vaak komt er bij deze leeftijd ook ook een schuldgevoel naar boven”.

De essentie van een warm nest

“De pijn moet verzacht worden” zegt Kooymans over rouwen. Voor Kooymans was een sociaal netwerk en een warme thuissituatie met lieve familieleden iets waar ze op kon terugvallen, wat haar veel geholpen heeft in haar eigen rouwproces. “Je omgeving heeft heel veel invloed op hoe erg je rouwt” legt ze uit. Ze is daarom ook een voorstander van systeemgericht werken waarin wordt gekeken naar omgeving van de cliënt, de rollen van gezinsleden, interacties en communicatie “Een gezin is als een tafel, als er een pootje wankelt dan wankelt de hele tafel” geeft Kooymans als mooi metafoor. “Ieder kind krijgt te maken met verliezen, we kunnen ze hier al preventief op voorbereiden” voegt ze toe. Gelukkig zijn er veel experts zoals Kooymans die gespecialiseerd zijn in rouwverwerking bij kinderen. Ondersteuning van een psycholoog, gezinsbegeleider of kindercoach op het gebied van rouwverwerking is onmisbaar in het helingsproces, maar wat kan jij doen als ouder of verzorger?

5 handvatten voor de ouder of verzorger

1. Deel hoe jij je als ouder voelt bij een verlies
We hebben het hier natuurlijk vooral over hoe we ons kind kunnen helpen. Waarom dan praten over hoe jij je voelt? Het zit zo. Als ouder zit je in de directe cirkel waar kinderen het meeste van leren. Als jij als volwassene niet over je emoties durft te praten, hoe kunnen we dan verwachten dat zij dit wel doen? Natuurlijk is hier wel een grens, het moet niet zo zijn dat een kind als persoonlijke psycholoog wordt gebruikt. Ga hiervoor zelf naar een expert of bespreek het met een andere volwassene. Wat je wel kunt doen als ouder, is vertellen welke emoties je ervaart: dat je verdrietig of boos bent, soms huilt of de overledene erg mist. “Hou het kort, krachtig en visueel” geeft Kooymans als tip. Je zult zien dat ze jouw voorbeeld langzaam maar zeker zullen volgen. Geef het wel tijd en heb geduld, dit is namelijk niet morgen al veranderd. Dit kost je kind zeker wel een aantal jaar om te leren. Je kan dus beter al vroeg mee beginnen met het juiste voorbeeld te geven. Durf hulp te vragen aan een specialist, zoals bijvoorbeeld een gezinsbegeleider of kindercoach. Hier zijn vaak geen wachtlijsten voor en kun je al snel geholpen worden.

2. Je kind hoeft niet voor jou te zorgen
Veel ouders willen uit liefde hun kinderen beschermen en houden hun kind daarom ver van dit en ander soort lastige onderwerpen, zoals ziekte, zelfmoord, scheiding of ontslag. Kinderen hebben echter voelsprieten als geen ander, ze voelen wanneer er iets mis is. “Ze voelen de angst van hun ouders, ze zien het aan hoe je praat, oogcontact maakt, aan je stemgeluid en toon. Wees daar bewust van.” legt Kooymans uit. Wat er gebeurt als je er niet openlijk over praat is dat juist hun fantasie de vrije loop zal nemen. Dit kan het ontwikkelingsproces juist stagneren en kunnen kinderen last krijgen van:

angsten
nachtmerries
ongelukjes zoals bedplassen of ontlasting
niet meer eten
opgekropte emoties.

Kooymans legt uit dat veel ouders soms schrikken van hoe eerlijk kinderen kunnen zijn en dat ouders vervolgens blokkeren, door er niet over te praten, want ze vinden het kind ‘nog veel te jong’. “We moeten het wel doen!” benadrukt Kooymans “Zowel bij een verhuizing als bij een scheiding”.

Als je er niet over praat kan een kind juist het gevoel krijgen dat ze voor jou moeten zorgen of ze kunnen gaan overcompenseren door extra vrolijk te doen om zo wonden te helen met hun ‘perfecte gedrag’. Het is daarin belangrijk dat ze weten dat je ondanks je verdriet, goed voor jezelf kunt zorgen en voldoende steun hebt van je omgeving.

3. Vraag hoe je kind zich voelt over het verlies
Praten over moeilijke onderwerpen vinden velen van ons lastig, al helemaal als het gaat om een ongeneeslijke ziekte of het overlijden van een dierbare. Wanneer is het een geschikt moment om te vragen? Waardoor je het vervolgens helemaal niet doet of te lang uitstelt. Durf je het dan eindelijk, dan krijg je een boze reactie of helemaal geen. Laat dit je niet afschrikken, geef het tijd en probeer het later weer. Juist blijven vragen hoe het met je kind gaat en hoe het zich voelt heelt al een groot deel van de pijn omdat ze zich gezien voelen. Wees ook niet bang om stiltes te laten vallen.

Uit onderzoek blijkt dat kinderen die wel hun emoties kunnen uiten, later minder last hebben van stressgerelateerde klachten (The Orchid and the Dandelion, W Thomas Boyce). Rouwverwerking expert Nicole Kooymans maakte met haar opgedane kennis een rouwverwerking werkboek genaamd Boekje vol herinneringen om kinderen en hun ouders of verzorgers te helpen bij het verwerkingsproces van het kind. Een boekje dat bestaat uit mooie vragen, kleurplaten en knutselopdrachten. “Heel veel kinderen praten niet en dat is helemaal niet erg, maar ga dan op zoek naar wat er wel helpt. Ze laten zo veel emotie zien door middel van beeldende taal zoals spel of tekeningen. Het is voor kinderen de taal van emotie” aldus Kooymans. Wil je dit boekje downloaden dan kan je contact opnemen met Nicole Kooymans: nicolekooymans@gmail.com

4. Erken het gevoel van je kind
We willen graag dat onze kinderen gelukkig zijn, is het niet? Als we merken dat dit niet zo is omdat ze verdrietig zijn of huilen, betrap je jezelf er misschien wel eens op dat je onrustig wordt en gelijk wilt zorgen dat ze zich weer goed voelen of je hebt geen zin in die krokodillentranen. We komen direct met een oplossing: Huil maar niet kleine. Wil je een snoepje? Ga maar even op de iPad. Dit weekend gaan we wel iets leuks doen. Goed?

Opvrolijken en humor mag er zeker zijn, graag zelfs, maar vergeet niet hun gevoelens eerst te erkennen en dat het verdriet of de boosheid er mag zijn en leer ze hoe ze hiermee om kunnen gaan: Ik begrijp dat je verdrietig bent, wat heb je nu van mij nodig? Wacht dan even tot ze zeggen wat ze nodig hebben als ze dat kunnen verwoorden en als er niks komt vraag je: Wil je misschien een knuffel? Je leert ze dat troosten werkt en hoe ze dit in het vervolg voor zichzelf kunnen doen. En nee hier worden het geen watjes van, maar kinderen die goed weten hoe ze hun emoties moeten uiten en zichzelf kunnen troosten. Soms moet je gewoon even je verhaal kwijt om weer verder te kunnen.

Hierin de balans vinden is heel belangrijk. Kooymans deelt een case waarbij een moeder (goedbedoelde) overbezorgdheid uit naar haar zoon van vijf. Dit “klein houden of overbeschermen” wat Kooymans benoemt is een valkuil en kan de ontwikkeling juist stagneren omdat hiermee je kind kan onder stimuleren. Vertrouw erop dat ze het aankunnen, zelfs de kleintjes. Kinderen groeien juist door ze los te laten en op ontdekkingstocht te laten gaan.

Tip: Gebruik de LSD methode. Luisteren zonder in de rede te vallen, stiltes laten vallen, samenvatten in je eigen woorden om te kijken of je het goed begrepen hebt en doorvragen als iets onduidelijk is. Daarbij hun gevoel erkennen zonder het gelijk te willen oplossen.

5. Rouw kent geen eindhalte

“Rouwverwerking is een heel lang proces en voor iedereen uniek. Ik zeg daarom ook wel: rouw kent geen eindhalte” legt Kooymans uit. Acceptatie is volgens Kooymans wel een essentiële stap in de rouwcirkel om verder te kunnen. We hebben geen controle over situaties of andere personen. Proberen we dit wel, dan zullen we meer weerstand voelen en gevoelens van verdriet, teleurstelling, woede en onmacht kunnen ons overmannen. Acceptatie geeft niet alleen bij rouw, maar in heel veel situaties verlichting, rust en kracht om verder te gaan.

Er is vaak een lange weg te gaan voordat we het verlies van een dierbare kunnen accepteren en vergeten zullen we ze nooit, maar weet dat je niet alleen bent ook al voel je dat soms wel zo. Durf om hulp te vragen en durf hulp te bieden!

Heer geef me de kracht om de dingen te veranderen die ik kan veranderen, te accepteren wat ik niet kan veranderen en de wijsheid om het verschil te herkennen.- Reinhold Niebuhr

Bronnen

Interview rouwverwerking expert en gezinsbegeleider Nicole Kooymans
Webinar rouw bij kinderen en jongeren door kinderpsychotherapeut Lies Scaut en kinderpsychologe Marjan Gerarts
Boek: Dood zijn is dat voor altijd? – Lies Scaut
Boek: The Orchid and the Dandelion – W. Thomas Boyce
Boek: Het boek waarvan je wilde dat je ouders het hadden gelezen (en je kinderen blij zijn dat jij het doet) – Phillipa Perry

Deel dit bericht als je iemand kent die steun kan gebruiken als het gaat om rouwverwerking bij kinderen! Is je kind geen makkelijke prater? Of vind je het zelf lastig om de juiste woorden te vinden?Laat mij als Kindercoach je kind helpen de juiste woorden te vinden en betekenis te geven aan zijn of haar verlies.